اون آزاده اسپارتاکوس ، آزاد !
اون آزاده اسپارتاکوس ، آزاد !*
(درباره ایران بزرگمهر)
ایران بزرگمهر– به صورت کامل: ایران بزرگمهری راد – پنجم شهریور ماه 1309 در تهران متولد شد (پیش از این، تاریخ تولدش 1318 در منابع قید می شد). او خواهر توران مهرزاد (نام اصلی: فاطمه بزرگمهری راد) بازیگر پیشکسوت تئاتر، رادیو و سینماست.
در شکل گیری فعالیت هنری ایران بزرگمهر نمی توان نقش توران مهرزاد را نادیده گرفت. توران مهرزاد و همسرش حسن خاشع در گروه تئاتر فردوسی و سپس تئاتر سعدی به سرپرستی عبدالحسين نوشين(بنیانگذار تئاتر نوین ایران) و همسرش لرتا فعالیت می کردند. توران خواهر کوچک تر خود را نیز با این گروه همراه کرد و ایرانِ جوان که در برخی از نمایش ها به روی صحنه میرفت، بعدها هم با معرفی توران به رادیو و دوبلاژ پیوست.
به گفتۀ توران مهرزاد، ایران به دبیرستان می رفت و هنوز دیپلم نگرفته بود که روزی به استودیو آمد تا به پیشنهاد مهرزاد جملاتی را بگوید. بزرگمهر چند کلامی می گوید و مورد تشویق حضار قرار می گیرد.
گرچه توران مهرزاد به خاطر حضور مستمر در عرصۀ بازیگری تئاتر و نمایش های رادیویی، آن طور که باید فرصت درخشیدن در دوبله را نداشت ولی در عوض ایران بزرگمهر در کنار رفعت هاشمپور، فهیمه راستکار، نیکو خردمند، تاجی احمدی، نجمی فروهی، مهین کسمایی و ژاله کاظمی به عنوان یکی از بانوان طراز اول دوبله در دهۀ 40 خورشیدی یا همان عصر طلایی دوبله ایران ماندگار شد.
شروع حرفه ای ایران بزرگمهر در دوبله در سال 1337 و با فیلم ایتالیایی «دختر نمکزار» به مدیریت هوشنگ لطیف پور بود. لطیف پور نقش دوم زن این فیلم را به او سپرد. بعد از آن، بزرگمهر دوبله را با نظارت محمدعلی زرندی و عطاءالله کاملی ادامه می دهد و بدین ترتیب صدای طناز، آهنگین و منحصر به فردش در دوبلۀ بسیاری از آثار سینمای کلاسیک شنیده می شود.
بزرگمهرکه فارغ التحصیل دانش سرای تربیت بدنی بود، سال ها به عنوان دبیر ورزش در مدارس تهران فعالیت داشت و با وجود مشغله هایش در این رابطه، به کار دوبله عشق می ورزید.
از بازیگرانی که ایران بزرگمهر دوبلور ثابتش به شمار می رفت، دوریس دی بود. بنا به گفتۀ ایران بزرگمهر، کاراکتر شوخ و شیطنت آمیزی که دوریس دی ارائه می کرد، به شخصیت سال های جوانی اش نزدیک بود واولین فیلمی که به جای دوریس دی حرف زد، ورسیون دوم «مردی که زیاد میدانست» ساختۀ آلفرد هیچکاک بود و منوچهر نوذری هم جیمز استوارت را می گفت. این فیلم اولین تجربۀ احمد رسول زاده در مقام مدیر دوبلاژی بود. «جاسوسی با شلوار توری»، «حماسۀ جوزی»، «دوستم بدار یا ترکم کن» و... از جمله فیلم های این بازیگر با صدای بزرگمهر است که دوبلۀ برخی از آنها در دسترس نیست.
دیگر بازیگری که بزرگمهر دوبلور اختصاصی اش بود، جین سیمونز است که در حال حاضر تنها فیلم های «اسپارتاکوس» به مدیریت دوبلاژ محمدعلی زرندی و «دزیره» به مدیریت دوبلاژ علی کسمایی و نیز «این زمین مال من است» با صدای او باقی مانده اند و دیگر فیلم های این بازیگر انگلیسی از جمله «خرقه»، «سرزمین پهناور»، «المرگنتری»، «مصری» (در ایران: «سینوهه») و «چمن همسایه سبزتر است» بعدها در دوبله های مجدد با صدای دیگر گویندگان زن دوبله شدند.
هرچند بزرگمهر به خاطر نداشت اولین بار که به جای جین سیمونزحرف زده در کدام فیلم بود ولی از قول عطاءالله کاملی (دوبلور کرک داگلاس) نقل می کند که در زمان دوبلۀ «اسپارتاکوس» تعدادی از خانم های گوینده برای گفتن نقش سیمونز کاندید بودند ولی در نهایت بزرگمهر به خاطر شیرینی صدایش برای این رُل انتخاب می شود.
زنده یاد عطاءالله کاملی در خاطراتش از دوبلۀ «اسپارتاکوس» به سکانس آخر فیلم اشاره می کند که بزرگمهر به قدری تحت تأثیر قرار گرفته بوده که دیالوگ های پایانی را توأمان با گریه ادا می کرده است.
همچنین بزرگمهر در خاطراتش از دوبلۀ «دزیره» به گویندگی چنگیز جلیلوند اشاره می کند که در اوایل برای آن که بتواند تودماغی حرف زدن مارلون براندو را دربیآورد،دستمال کاغذی داخل بینی اش می گذاشته ولی بعدها به تو دماغی حرف زدن عادت کرد.
بزرگمهر و جلیلوند در دیگر فیلم مهم سیمونز یعنی «المرگنتری» به مدیریت زنده یاد کسمایی هم نقشهای مقابل را گفته بودند که متأسفانه این نسخه نایاب است.
علاوه بر دوریس دی و جین سیمونز، بزرگمهر در چند فیلم نیز گویندۀ جنت لی بود که ظاهراً نمونه فیلمی با صدای او به جای این بازیگر موجود نیست.
از دیگر گویندگی های شاخص ایران بزرگمهر می توان به فیلم های «طوفان» (سیلوانا منگانو)، «نگاهی از پُل» (کارول لارنس)، «سوراخی در سر» (کارولین جونز)، «جدال در اوکی کورال» – دوبله اول (روندا فلمینگ)، «رود سرخ» – دوبلۀ اول (جوآن درو)، «طناب» (جوآن چندلر)، «دستبرد» (ایوون دوکارلو) «زنده باد زاپاتا» – دوبله اول (جین پیترز)، «بابا غاز» (لسلی کارون)، «شیطان صفتان» (ورا کلوزو)، «دست چپ خدا» (جین تیرنی)، «وحشت در خیابان ها» – دوبلۀ اول (باربارا بلگدس)، «تازه چه خبر پوسی کت؟» (پائولو پرنتیس)، «وحشی های جوان» (دینا مریل)، «جیک بزرگ» (مورین اوهارا)، «مردی به نام ظهر» (رُزانا شیافینو)، «حادثۀ سان فرانسیسکو» (رُزمری لینت)، «کارناوال دزدان» (جیوانا رالی)، «پسر سندباد» (ماری بلانشارد)، «تیرانداز چپ دست» (لیتا میلان)، «آخرین مبارز» (جوآنا مایلز)، «راه غرب» (لولا آلبرایت)، «زندانی خیابان دوم» (آن بنکرافت)، «نان و شکلات» (آنا کارینا)، «کوهستان» (کلیر ترور) و بسیاری دیگر اشاره کرد.
بزرگمهر در دوبلۀ سریال های خارجی که از تلویزیون ملّی ایران پخش می شد، نیز فعال بود و در سریال های محبوبی چون «وضعیت اضطراری» (به جای جولی لاندن)، «روزهای زندگی» (در نقش مری هورتون)، «خانۀ کوچک» (در نقش مادر) و «چاپارل» حرف می زد. همچنین چند سالی در مجموعۀ طولانی «دنیای یک زن» به جای دوریس دی حرف می زد.
وی در دوبله فیلم های فارسی، دوبلور ثابت سهیلا (ستارۀ فعال در دهۀ 40 با نام اصلی ثریا بکیاسا) بود و به جای بازیگرانی چون پروین غفاری –از چهره های جنجالی آن دوران- در «فریاد نیمه شب»، نسرین قدیری در «پرستوهای عاشق»، شهرزاد در «پُل»، مارینا متر و... حرف زده است. در این میان، گویندگی او با لهجۀ خارجی به جای شورانگیز طباطبایی در «آقا رضای گل» قابل توجه است. همچنین در مواقعی که توران مهرزاد دردسترس نبود تا به جای خودش حرف بزند - از جمله «تختخواب 3 نفره» و «پرواز در قفس» - بزرگمهر به جای خواهرش می گفت.
جای تأسف است که از اواخر دهۀ 40 دوبلور ارزندهای چون ایران بزرگمهر بیشتر برای گفتن نقش های مکمل و حتی فرعی به کار گرفته می شد. هرچند که او در نقش های کوتاه هم خوش می درخشید و به عنوان نمونه می توان به نقش گویی هایش در «کشتن مرغ مقلد» (کالین ویلکاکس)، «گربه روی شیروانی داغ» - دوبلۀ سوم (مادلین شروود)، «اشک ها و لبخندها» و «چه سرسبز بود درۀ من» (آنا لی)، «به خاطر یک مشت دلار» - دوبلۀ دوم (مارگاریتا لوزانو) و «زوربای یونانی» – دوبلۀ دوم(ایرنه پاپاس) اشاره کرد.
بزرگمهر در کنار دوبلاژ، در چند برنامۀ رادیویی به عنوان مجری نیز حضور داشت.
بعد از انقلاب صدای بزرگمهر در سریال های خاطرهانگیزی چون «در برابر باد»، «سال های دور از خانه»، «داستان زندگی»، «رویای سبز» و انیمیشن های ژاپنی «بچه های مدرسه والت» (به جای مادر انریکو) و «حنا دختری در مزرعه» (به جای سونا) شنیده می شد.
یکی از به یاد ماندنی ترین گویندگی های او در دوبلۀ ماندگار سریال «پوآرو» (به مدیریت دوبلاژ عطاءالله کاملی) به جای پولین موران در نقش خانم لمون (منشی پوآرو) بود که به همراه اکبر منانی (دیوید ساچت / کاراگاه پوآرو)، جلال مقامی(هیو فریزر / کاپیتان هستینگز) و عطاءالله کاملی (فیلیپ جکسون / سربازرس جپ) از گویندگان ثابت این مجموعۀ مشهور و پربیننده به شمار می رفت.
در فصل پایانی فیلم «تاراج» (ساختۀ مشهور ایرج قادری) صدای بزرگمهر به جای سرکردۀ قاچاق مواد مخدر – استعاره ای از اشرف پهلوی - شنیده می شود. در «بازمانده» (ساختۀ سیف الله داد) نیز به جای زن همسایۀ ارمنی تبار حرف زده است.
شایان ذکر است که در سال 1367 بزرگمهر به عنوان بازیگر در فیلم «باد سرخ» ساختۀ جمشید ملک پور حضور داشت اما فیلم توقیف شد.
ایران بزرگمهر از اواخر دهۀ 70 به شدت کم کار شد و سپس از دوبلاژ کناره گیری کرد. دوبله های «فراری» (ساختۀ اندرو دیویس، 1993)، «راه رفتن مرد مُرده» (ساختۀ تیم رابینز، 1995) و «بازی» (ساختۀ دیوید فینچر، 1997)از آخرین یادگاری هایش در دوبله محسوب می شود.
وی که در بیش از یک دهۀ اخیر فعالیتی در عرصۀ دوبلاژ نداشت، در انزوا و بی خبری در همسایگی خواهرش زندگی می کرد و می توان ادعا کرد در تمام این مدت بعید به نظر می رسد که از او برای دوبله دعوتی به عمل آمده باشد! علیرضا فدایی (مدیر تولید رادیو نمایش و ادارۀ کل نمایش رادیو) با گلایه از بی مهری ها گفت که رادیو تنها سازمانی بود که از بزرگمهر در دوران بیماری حمایت کرده است.
ایران بزرگمهرکه به دلیل سکتۀ مغزی بستری شده بود، عاقبت، بامداد دوم اسفند ماه 1395 به دلیل عفونت حاد ریوی و نارسایی قلبی در بیمارستان پارسا درگذشت. صبح روز بعد (سوم اسفند ماه 1395)، پیکرش در قطعۀ هنرمندان بهشت زهرا با حضور جمع محدودی و اشک های یگانه خواهرش، توران مهرزاد،به خاک سپرده شد. آن چه در مراسم تشییع و خاک سپاری او بسیار غریب و غم انگیز جلوه می کرد، عدم حضور همکاران دوبلورش بود.
به اظهار بدرقه کنندگان، اوبا وجود این که بیمار بود، هیچ گاه لبخند از روی لبانش محو نشد.
روحش شاد و یادش گرامی
- اُکتای بخشایش
* جین سیمونز خطاب به کرک داگلاس مصلوب در «اسپارتاکوس»
نظرات