نابودی اسماگ یا نابودی دوبله؟

  (درباره دوبله «هابیت» و «ارباب حلقه ها»)

به نام حضرت دوست که هرچه داریم از اوست

دهه ۸۰ خورشیدی با تحولی بزرگ در دوبله همراه بودیم آن هم در ژانری نو، در قالب تخیلی- حماسی به نام «ارباب حلقه ها» به کارگردانی پیتر جکسون و بازی استادانه کریستوفر لی، یان مک کلن، الیجا وود و ویگو مورتنسن، فیلمی با درون مایه نبرد خیر و شر، نمایش تاریخ باستان البته با چاشنی تخیل، سفر به دنیای ماجراجویی و دیدن زشتی ها، پلشتی ها و در مقابل زیبایی ها و نور رنگ و ظلمت.

 اثری منظوم و ۳ گانه به نام «ارباب حلقه ها» که عبارتند از :

۱- «یاران حلقه»  ۲- «دو برج»  ۳- «بازگشت پادشاه»   

صحبت از نقد فیلم و امثالهم نمی کنم که نه جای نقدی وجود دارد و نه در تخصص من است. حتی اگر در تخصص من باشد به خود جرات نمی دهم که به بزرگترین اثر نمایشی تاریخ سینمای بشریت نقدی وارد کنم. اما دوبله بر می خوریم به اولین نکته مهم و کلیدی مدیر دوبلاژی به نام امیر هوشنگ زند، تحصیل کرده و با دانش، دوبلور با تکنیک و البته مترجم توانمند و زبان شناس(زبان انگلیسی) کسی که انگار «ارباب حلقه ها» را به زبان فارسی یک تنه برای ما آفرید. چرا؟

خب بی دلیل نیست شما از آغاز فیلم که همانا قسمت اول هست از اولین کلام راوی داستان مات و مبهوت و تسخیر کلام دلنشین زنده یاد بانو فهیمه راستکار می شوید و پس از آن عنوان فیلم با صدای با صلابت بهمن هاشمی: «یاران حلقه»

انگار  امیر زند تار و پود این ۳ گانه را خود بافته است. انگار نه انگار که پیتر جکسونی هست و بازیگرانی قابل. چنان با ترجمه قوی و چینش شگفت آور گویندگان برای هر بازیگر و پرسوناژ مخاطب را میخکوب کرد که فراموش کردیم این اثری است منظوم از سینمای هالیوود.

این جا بود که به رخ کشیدیم هنر دوبله ایران زمین را و به جرات و با کمال احترام به بزرگواران دوبلاژ  عصر طلایی به ناگاه با دوبله «ارباب حلقه ها» به سال۸۰ رسید. خیلی ها هم مطمئن هستم همین باور را دارند. تک تک دوبلورها در سر جای خود حاضر بودند به راستی که کاری بود کارستان و نکته قابل توجه این است که پس از سال ها شاهد یک وفاق و اتحاد در بین دوبلوران بزرگوار بودیم.

چه صداهایی که جاودانه شدند و اکنون جز افسوس خوردن چیزی عایدمان نیست چرا که دیگر در میانمان نیستند اما به جمله کلیشه ای هنری «تنها صداست که می ماند» می رسیم. آری شرح آن این بزرگانند:

زنده یادان بانو فهیمه راستکار با صدای گرم روایتگری گشایش منظومه «ارباب حلقه ها». استاد عطاالله کاملی بزرگوار و صدای دلنشین، مردانه و پرصلابت به جای سارومان جادوگر که گهگاه مو بر تن ما سیخ میشد. استاد خسرو شایگان مهربان در نقش تئودن پادشاه طلسم شده روهان و صد افسوس استاد امیر هوشنگ قطعه ای که برترین، هنرمندانه ترین و بی نظیرترین کار دوبله  ایشان همین جا و به جای شخصیت گالوم یا اسمیگل که حتی اندی سرکیس صدا پیشه اصلی آن را به زانو در آوردند و هر بار که من به تماشای «ارباب حلقه ها» می نشینم. افسوس می خورم به از دست دادن این صداهای ناب و الماس های دوبلاژ کشور.

خدایشان کند رحمت....

اما سایر دوبلوران این اثر بی نظیر:

 حسین عرفانی(گاندولف خاکستری)، ایرج رضایی(بیلبو بگینز پیر) که همین جا برای ایشان آرزوی سلامتی و طول عمر می نمایم، امیر هوشنگ زند(لگولاس)، سعید مظفری(لرد آراگورن)، ناصر احمدی (گیمبلی)، منوچهر والی زاده(بارومیر)، تورج مهرزادیان(لرد الراند ، در قسمت ۲ پیشکار شیطان صفت تئودن)،  منوچهر زنده دل(لرد الراند در قسمت های ۲ و ۳)،  بهمن هاشمی(سائرون-صاحب کافه و گوینده عنوان فیلم)، مریم شیرزاد(برادر زاده تئودن)،  نگین کیانفر(بانو گلادریل)، افشین زی نوری(فرودو بگینز یا همان ارباب حلقه ها در قسمت ۱ و ۳)، سعید شیخ زاده(فرودو بگینز در قسمت ۲)،  عباس نباتی(پپی یکی از دو قلوها)، کسری کیانی (مری برادر پپی)،  امیر محمد صمصامی(یار همراه ارباب سم وایز گمجی در قسمت های ۱ و ۳)، محمدرضا مؤمنی(سم وایز در قسمت ۲ )، اکبر منانی(پادشاه گاندور)، تورج نصر(برای یک لحظه کوتاه اما جاودانه به عنوان نگهبان شهر)، جواد بازیاران(درخت ریشو)، ولی الله مومنی(اورک های پلید)، علیرضا باشکندی(برادر بارومیر) هم چنین مژگان عظیمی، زویا خلیل آذر، رضا آفتابی، مهدی آرین نژاد، وحید منوچهری، محمد عبادی و چند عزیز دیگر که با کمال ناسف نمی شناسم. خلاصه این که در آرشیو دوبلاژ کشور یک اثر گران سنگ که حاصل تدابیر استاد امیر هوشنگ زند بود و هم چنین تلاش دوبلوران بزرگوار افزوده شد.

سال ها گذشت تا این که رسیدیم به سال۹۲ و آغاز ۳ گانه دیگر پیتر جکسون که پیش درآمدی است بر «ارباب حلقه ها». همه منتظر شاهکاری دیگر بودیم که در شبکه نمایش خانگی «هابیت۱» عرضه شد. خوشحال و خرسند فیلم را خریدیم و در دستگاه گذاشتیم. فیلم شروع شد ناگهان عنوان فیلم این چنین رقم خورد:

کلک خیال غدیر تقدیم می کند، هابیت....مدیر دوبلاژ اشکان صادقی......مترجم امید گلچین!

به شدت شوکه شدم(شدیم)فیلم جلوتر رفت دیدیم خبری از بزرگان نیست.

آری حاصل یک اشتباه بود. البته من خدای نکرده قصد جسارت ندارم اما دوستانی که تا چندی پیش انیمیشن های خداییش عالی را دوبله می کردند اکنون بر پروژه «هابیت» تکیه زده اند ولی ولی ولی خود اشکان صادقی(بیلبوی جوان)، مجید حبیبی(تورین)، مهرداد معمار زاده که خیلی صدای ایشان شبیه زنده یاد حسین معمار زاده هست(دکتر ارنست) و محمدرضا علیمردانی البته تجربه بزرگی برایشان شد و حتی باعث شد این صداها برای مخاطب روی فیلم سینمایی هم جای بیافتد اما با کمال احترام هنوز زود بود برای کار به این سنگینی. نا گفته نماند بنده خدا اشکان صادقی با این تجربه کم از آقای صمصامی در برخی جاها سرتر بود مثل صدای مجید حبیبی برای تورین که واقعاً مناسب این جنگجو یود هم چنین صدای محمدرضا علیمردانی برای سارومان که صدای کاملاً مناسب برای شخصیت سالخورده و جدی کریستوفر لی بود. خود اشکان صادقی هم خوب بود و به چهره و ویژگی سنی بیلبو خورده بود ولی به نظر من اگر این ۴ نفر به گروه دوبلاژ صدا و سیما اضافه شوند قطعاً خیلی بهتر است هم برای خودشان هم برای دوبله ما مثل رهبر نوربخش و حامد عزیزی.

متاسفانه اولین شوک «هابیت» این گونه بود تا این که در اعلام برنامه های نوروز۹۳  از شبکه ۳ دیدیم آنونس هابیت را. کمی امیدوار شدیم اما در آنونس بیلبوی پیر که روایت کرد ناصر تهماسب بزرگوار و ارجمند که مو سپید دوبلاژ ما هستند و من در بزرگی ایشان تردیدی ندارم و جسارتی هم ندارم اولین شوک به من وارد شد و دومین شوک صدای اسمیگل بود که گویا جناب آقای صمصامی که مدیر دوبلاژ هم بودند صحبت کردن......................چه شود!

منتظر شدیم تا روز موعود فرا برسد و به تماشای «هابیت» با دوبله صدا و سیما بنشینیم.

آری تهماسب روایت را از زبان بیلبوی پیر آغاز کرد که با کمال احترام به پای ایرج رضایی به هیچ وجه نرسید. گفتیم اغماض کنیم بریم جلوتر که امید به ما چشمک زد و فرودو بگینز را جناب زی نوری صحبت کرد و همان تکه کوچک حضور فرودو خوشحالمان کرد. سپس حسین عرفانی آرنولد اینک جادوگرانه ظاهر شد و گاندولف خاکستری باز هم خوشحال ترمان کرد ولی یواش یواش بارقه های امید از بین رفت. صدای جناب آقای شروین قطعه ای فرزند خلف استاد مرحوم امیر قطعه ای که ایشان هم صدایی خاص دارند اما متاسفانه این جا مناسب نبود.

گذشت و رفتیم در خانه بیلبو در زده شد و دوالین با صدای همت مومی وند وارد شد باز امیدوار شدیم. سپس بالین پیرمرد با صدای اکبر منانی که پوآروی کارگاه و سبیل پیچیده اش را برای ما خلق کرد و هیچ گاه از یاد نخواهیم برد، وارد شد و شوک سوم وارد شد چرا که ایشان در «ارباب حلقه ها» به جای پادشاه گاندور هنرنمایی کرده بود و به شدت خورد توی ذوقمان. سپس فیلی و کیلی با صدای باشکندی و کسری کیانی وارد شدند، یعنی دوباره کور کردن ذوق مخاطب و تکرار صدای پرسوناژهای «ارباب حلقه ها» یعنی برادر بارومیر و پپی و یواش یواش ناراحت تر شدیم. گذشت و گذشت تا رسید به صدای بقیه که نه خوب بود نه بد بود. جز تورج نصر و ولی الله مومنی که انتخاب های خوبی بود و متاسفانه رسیدیم به شخصیت جنگجوی تورین سپر بلوطی با صدای منوچهر زنده دل. واقعاً من نمی دانم استدلال جناب صمصامی چیست بابت این انتخاب که صدای رمانتیک و آرام جناب زنده دل که می بایست به جای لرد الراند باشد را برای این مرد جنگ طلب گذاشت و علامت سوال این که چرا از جلیلوند با تیپ تندخویی برای این شخصیت یا اصلاً استاد بهرام زند با صدای مردانه و جسور استفاده نکردند؟

صدای ترول ها هم که دیگر هیچ نگوییم بهتر است. یا برای آزوگ بدنام چرا سراغ ناصر نظامی یا میرطاهر مظلومی نرفت؟

چرا برای راداگاست از جواد پزشکیان استفاده نکرد؟ یا تیپ پیرمردی استاد محمود قنبری که هریک از این ۲ بزرگوار می توانست برای راداگاست و بالین ریش سفید بهترین گزینه باشد.

صدای منوچهر اسماعیلی یا بیژن علیمحمدی بهترین گزینه در غیاب ایرج رضایی به علت بیماری برای بیلبوی پیر بود که علیمحمدی برای ۲ نقش گابلین بزرگ و راداگاست قهوه ای تکرار شد که البته برای گابلین بزرگ خوب بود.

صدای ژرژ پتروسی برای فیلی و صدای علیرضا شایگان یا بهروز علیمحمدی جوان برای کیلی جوان عالی بود. پس چرا انجام نشد؟ انتخاب بهرام زند به جای لرد الراند در صورتی که جناب زنده دل حضور داشت، واقعاً که...

صدای خود صمصامی برای اسمیگل، من سوالی دارم و این که جناب صمصامی آیا شما اصلاً یک دقیقه به صدای اردشیر منظم توجه کرده اید ببینید در غیاب مرحوم امیر قطعه ای نزدیکترین صدا و جایگزین برای اسمیگل است؟

 محمدعلی دیباج عزیز و گرامی برای سارومان، من نمی دانم واقعاً دلیل این انتخاب چیست؟در صورتی که یک صدای جا افتاده و پر صلابت مثل نصرالله متقالچی در غیاب مرحوم کاملی بهترین گزینه بود و جای خالی سرکار خانم کیانفر به جای بانو گلادریل به خوبی احساس شد.

و این شد ماحصل مدیریت جناب صمصامی برای هابیت ۱ اما این کجا و «ارباب حلقه ها» ی امیر زند کجا !

استفاده از دوبلوران قبلی «ارباب حلقه ها» و حضور این همه استاد شایسته و غیر تکراری و عدم استفاده ازآنها و انتخاب های نا به جا شد: «هابیت: سفر غیر منتظره»

آن چه که خیلی دوبله «هابیت» را آشفته می کند عدم توجه به حافظه شنیداری مخاطب است. چیزی که نباید حال مخاطب را و به عبارت بهتر خاطر شنونده را آزرده کند.

وقتی «لاک پشت های نینجا» توسط بهرام زند دوبله شد حجم استقبال مخاطب را شاهد بودیم چرا که هم ویل فیکتنر به تورج مهرزادیان سپرده شد و هم نقش ها به دوبلور متناسب رسید. منتها خلا کسری کیانی و صدای نامساوی علی همت مومی وند برای یکی از لاک پشت ها تنها ایراد آن بود. اما در هابیت علاوه برعدم توجه به حافظه شنیداری مخاطب یعنی تکرار صدای پرسوناژهای «ارباب حلقه ها» برای شخصیت های جدید حتی تناسب صدا هم مشاهده نشد.

صدای ناصر تهماسب مناسب راوی پیر نیست. حس بیان کلمات از بین رفت. اما در عوض منوچهر اسماعیلی با ویژگی بزرگ صداسازی و تیپ سازی به راحتی می توانست صدای بیلبوی پیر را به زیبایی نقش بندد. به علاوه صدای خش دار و بی حال بیژن علیمحمدی برای راداگاست که می توانست جواد پزشکیان با صدای جاندار و پیر طبیعی خیلی بهتر نمایان کند ویژگی راداگاست را یا حتی تیپ پیرمردی محمود قنبری.

و اما اسمیگل، من حاضرم اطمینان دهم اگر همین حالا از اردشیر منظم بخواهند رُل دو رگه اسمیگل را بگوید قطعاً با ویژگی خش و جیغی و عادی جبران از دست دادن زنده یاد امیر قطعه ای را ببینیم تا حدودی و بدون شک از صدای صمصامی بهتر می شد.

صدای بالین هم محمود قنبری با تیپ پیری یا جواد پزشکیان جایگزین منانی بزرگ بود. صدای آزوگ هتاک هم ناصر نظامی یا میر طاهر مظلومی عالی بود. صدای بیلبوی جوان کریم بیانی بهترین گزینه بود چون ویژگی صدای وی با چهره بیلبو همخوانی دارد و صدای شروین قطعه ای برای قسمت دوم «هابیت» به جای لگولاس عالی است.

و مورد بعد صدای تورین سپر بلوطی که با وجود لرد الراند چرا منوچهر زنده دل سر جای خود نبود؟چرا بهرام زند با جذبه و مردانه که همیشه نقش های فرماندهان و جنگجویان را به زیبایی گفته در جایی که می باید باشد نبود؟یا چنگیز جلیلوند که با تیپ سازی مناسب می توانست کوتوله ها را رهبری کند نبود و صدای زنده دل آرام و گهگاه عصبانی برای تورین انتخاب شد؟حتی چهره تورین جذبه دار است ولی صدای زنده دل خیر.

 آیا غیر از این است که مدیریت صمصامی خوب نبود؟

«هابیت ۲» هم که دوباره به دست اشکان صادقی افتاد. ولی باز با تجربه بار اول دوبله سینمایی اش پیشرفت خوبی دارد و نکته بارز این قسمت، اضافه شدن میثم نیکنام به تیم دوبله اش است و کیفیت کار بالاتر رفت. نوروز ۹۴ هم خبری از «هابیت» صدا و سیما نشد. خبری از «هابیت ۲» کوالیما هم نشد و خبر دوبله مجدد آن به دست جناب صمصامی.

باز می رسیم به این حرف که چرا با «هابیت» مثل بچه سر راهی رفتار می کنند؟

علامت سوال زیاد است اما شاید علامت سوال اصلی این باشد که آیا نظر ما مخاطبان و عشاق دوبله برای مسئولین صدا و سیما اهمیت دارد؟

شاید این بیت خواجه حافظ شیرازی خاتمه بخش سخنان من باشد:

ما ز یاران چشم یاری داشتیم                                                                                  خود غلط بود آن چه ما پنداشتیم

 تیم دوبله یپیشنهادی بنده و آن چه به نظرم خوشایند و درخور «هابیت» است این است:

هابیت ۱:

گوینده عنوان فیلم: خسرو شمشیرگران ، گاندولف(یان مک لن): حسین عرفانی ، بیلبو در سنین پیری(یان هلم)اول ایرج رضایی اگر مقدور نیست منوچهر اسماعیلی با تیپ پیرمردی ، بیلبو در سنین جوانی(مارتین فریمن): کریم بیانی یا علیرضا شایگان ، فرودو(الیجا وود): افشین زی نوری ، تورین(ریچارد آرمیتاژ): چنگیز جلیلوند تیپ جسورانه ، کیلی: بهروز علیمحمدی یا علیرضا شایگان ، فیلی: ژرژ پتروسی ، نوری: محمود قنبری تیپ اصلی و جدی ، لرد الراند: تورج مهرزادیان ، بیفور:امیر حکیمی ، دوری: خسرو شمشیرگران ، گلویین: رهبر نوربخش ، بافور: حامد عزیزی به صورت جدی ، اوری: تورج نصر ، بامبور: ولی الله مومنی ، بالین: تیپ پیرمردی محمود قنبری یا جواد پزشکیان ، اووین: محمد عبادی ، سارومون(کریستوفر لی): نصرالله متقالچی ، آزوگ: بهمن هاشمی ، راداگاست: جواد پزشکیان یا تیپ پیرمردی حامد عزیزی ، دوالین: علی همت مومیوند ، گابلین بزرگ: پرویز ربیعی یا بیژن علیمحمدی یا تیپ سازی از منوچهر اسماعیلی

هابیت ۲ :

برون: شهاب عسکری ، تائوریل: زهره شکوفنده ، بولگ: ناصر نظامی ، سائرون: میر طاهر مظلومی ، اورک اسیر شده: تیپ متفاوت علی همت مومی وند ، بارد: غلامرضا صادقی ، آلفرد:ابراهیم شفیعی ، تراندویل:امیر منوچهری ، پادشاه لیک تاون: محمد علی دیباج ، لگولاس: شروین قطعه ای در صورت تعذّر از حضور امیر زند، در غیابشان کامبیز شکوفنده چون نزدیکترین صدا به ایشان است ، اسماگ: بهرام زند(دقیقاً شبیه به روایت آغازین در فیلم روح سوار) ، دختر بزرگ بارد: نازنین یاری ، دختر کوچک بارد:سمیه موسوی ، پسر بارد:حسین سر آبادانی